Gemeenten en ICT, recht en beleid, deel 8

Bent u al in de wolken?
Dat lijkt zelfs voor de wereld zonder grenzen van de moderne informatietechnologie een beetje veel van het goede. Toch is dit dé slogan voor een nieuwe generatie van ICT: cloud computing. De term staat voor een heel scala van toepassingen. Grootste gemene deler: het uitbesteden (outsourcing) van eigen data en software tot servers aan toe naar het internet met behulp van breedbandverbindingen. Grote merken (Microsoft, Google, Amazon) zijn in de aanbieding. Een aantal grote steden in de wereld is al op de cloud overgegaan, zoals Washington DC (2008) en Los Angeles (2009). Ze spreken van miljoenen (dollars) besparing. In LA werden onlangs overigens serieuze haperingen gemeld. Met name wat betreft de beveiliging. In Nederland constateerde het magazine voor juristen Mr. 2010/10 nog een duidelijke huiver bij de advocatuur, vooral vanwege het beroepsgeheim. Precies een jaar later signaleert Mr. 2011/10 een duidelijke omslag onder de kop ‘De lucht in’.

Aantrekkelijk
Ook Nederlandse gemeenten zijn meer en meer bezig met deze ontwikkeling, constateert drs. Bart Drewes, coördinator Cluster Informatiebeleid van de VNG. Cloud computing is nog wel een ‘stip aan de horizon’, zoals het heet in een serie publicaties van KING, het Kwaliteitsinstituut Nederlandse Gemeenten (zie kader 1). Het is wél een zeer aantrekkelijke stip:
1. Het vraagt minder investeringen en vermindert de eigen beheerskosten.
2. Het is een flexibele en ‘schaalbare’ oplossing. Er wordt betaald naar rato van (wisselend) gebruik.
3. Outsourcen gaat hand in hand met Het Nieuwe Werken waartoe zeker nieuwe generaties werknemers zich voelen aangetrokken. Volgens het CBS werkt dertig procent van het kantoorpersoneel al gemiddeld 6,2 uur per week buiten de vaste werkplek.

Ook bij andere ICT-diensten, zoals telefonie, is er een trend naar de cloud. De vraag is wel: welke cloud? Die zijn er namelijk in soorten en maten (zie kader 2). Dat maakt nogal wat verschil. Drewes vindt dat we het met gezond verstand moeten benaderen en eerst maar eens moeten kijken naar de lichtste vorm, zoals kantoorautomatisering. Voor de gemeentelijke beleidskeuzes hanteert hij liever een andere driedeling:
1. Private clouds, geheel in eigen beheer.
2. Gedeelde clouds samen met andere gemeenten (of zbo’s).
3. Publieke clouds, zoals Google.

Juridische complicaties
Tegenover de voordelen staan ook serieuze belemmeringen voor uitbesteding (kader 3). Deze betreffen vooral de beveiliging en ook de zeggenschap die de gemeente houdt over de opslag van zijn gegevens. Zij is immers gebonden aan een hele serie wettelijke voorschriften. De zogeheten Baseline alleen al bevat er 41, maar andere tellingen gaan tot 75. Cloud computing  lijkt alleen geschikt voor diensten waar geen privacygevoelige gegevens omgaan.

En dat is nog maar een van de juridische complicaties. Hoe komt men bijvoorbeeld uit een wolk als die toch niet bevalt? Overstappen kan ingewikkeld en kostbaar zijn want er bestaan weinig standaards voor  dit soort operaties. Dat vormt een extra kritisch aandachtpunt in cloud-contracten. Te meer daar aanbieders hun aansprakelijkheid verregaand kunnen beperken, zo werd gewaarschuwd in een themanummer van het juridisch tijdschrift Computerrecht 2011/3.
Cloud computing wordt aangeprezen als veiliger. Systemen kunnen dubbel worden uitgerust op fysiek gescheiden locaties of althans over de wereld gespreid. Dat is typerend voor de cloud. Het kan echter onverwachte complicaties meebrengen, waarschuwt Arend van Beek. Hij is voorzitter van de VIAG, de Vereniging van coördinatoren Informatievoorziening en Automatisering in Gemeenten, en in het dagelijks leven programmamanager bij de gemeente Den Haag. Belangrijke aanbieders zijn gevestigd in de VS en vallen dus onder de Patriot Act die de Amerikaanse overheid ruim toegang geeft tot elektronische gegevensverwerking en -opslag.
Zonder dat iemand het merkt. Sinds 2000 is er een zogeheten Safe Harbor-overeenkomst waarin Amerikaanse bedrijven zich verplichten de Europese privacyregels na te komen. Maar die heeft geen tanden en veel bedrijven nemen niet eens de moeite meer om hem te tekenen.

Shared service centra ...
KING zet vooral in op gemeentelijke samenwerking in shared service centra. Op het eerste gezicht lijkt die te leiden tot lagere kosten. Maar KING waarschuwt dat de kostendaling al gauw wordt opgegeten door de nieuwe mogelijkheden voor innovatie en betere dienstverlening die de samenwerking schept. Deze heeft ook relatief veel tijd nodig om tot resultaten te komen, met name door het ‘bestuurlijke spel’ rond de oprichting. Daardoor is de investeringsduur langer en de terugverdientijd korter.
Toch concludeert VIAG-voorzitter Van Beek: ‘de trend naar shared services is niet te stoppen’.
Maant de geschiedenis, de sterke opkomst en snelle ondergang van de SOAG (Stichting Overkoepeling Automatisering Gemeenten) veertig jaar geleden, niet tot voorzichtigheid? Voor de liefhebbers: zie het gesprek van SOAG-veteraan Arie Schinkel met Peter Mom op Binnenlands Bestuur Digitaal 20-11-2009.
Van Beek: de tijden zijn écht veranderd. Hij wijst op initiatieven als ISZF in Zuid-west Friesland en GovUnited, een samenwerkingsverband voor e-overheid sinds 2006 dat nu veertig deelnemende gemeenten heeft, van Aalsmeer tot Nijmegen.

... of Rijks cloud?
Exclusieve overheidstaken vragen om afscherming. Er is al sprake van een cloud van het Rijk waarbij ook de gemeenten zouden kunnen aansluiten. VIAG-voorzitter Van Beek kan zich daarbij wel iets voorstellen. Het is te verwachten dat lokale overheden het Rijk volgen. Aangespoord door een kamermotie ontvouwde minister Donner (BiZa) op 24 april 2011 een ‘cloud first strategie’’. Maar voorlopig alleen voor het programma Compacte Rijksdienst.
Pas als dat bevalt, denkt de bewindsman aan uitbreiding. De gemeenten moeten voorlopig verder met KING.