Afscheid van VNG-voorman Ralph Pans

Vorige week, vertelt een oud-VNG’er, ‘had ik een etentje met wat oud-collega’s en toen kwam ook het vertrek van Ralph Pans bij de VNG aan de orde. Nou, concludeerden we instemmend, als Ralph naar de Raad van State gaat, dan zal er wel wat te veranderen zijn.’ Zoekend naar stempels die op Ralph Pans te drukken zijn, blijkt de overeenstemming daarover groot bij mensen die in de afgelopen tien jaar nauw met hem samenwerkten. Creatief, innovatief, lettervreter (zowel dossiers als literatuur), héél veel energie, altijd een uitdaging nodig, overal een mening over, strateeg, opmerkzaam, maar zeker ook ongeduldig. Alles gaat altijd langzamer dan hij wil. Een man kortom die intellectuele vrijheid nodig heeft en op zijn best is als ergens grote veranderingen in gang moeten worden gezet. Of als er stront aan de knikker is en er een ‘klein wonder’ wordt gevraagd om de boel vlot te trekken. Een man ook die houdt van orde en netheid en voor wie elke minuut efficiënt besteed moet zijn.
Maar bovenal is Ralph Pans een bestuurder met een diepgewortelde passie voor de publieke zaak en een idealist die je ’s nachts wakker mag maken om mee te denken over een of ander ‘grand design’ waar de samenleving bij gediend is.

Maxigemeenten
Een van de hoogtepunten uit zijn tienjarige leiderschap bij de VNG is dan ook zonder twijfel de discussienota Thorbecke 2.0, waarin de VNG in het voorjaar van 2010 onder zijn nadrukkelijke leiding aangaf hoe zij de toekomst van het binnenlands bestuur zag. Het meest verstrekkende scenario dat daarin wordt beschreven, is een ordening van drie bestuurslagen: Europa, Rijk en decentraal. Provincies en gemeenten zouden fuseren tot regiogemeenten, die een schaalgrootte en bestuurskracht zouden hebben waarmee zij zowel een toekomstige uitbreiding van het takkenpakket zouden aankunnen als dat zij in staat zouden zijn om zaken dichtbij de burger te organiseren. De ontwikkeling van dat stuk speelde in de tijd van de heroverwegingsoperaties bij het Rijk. Een van die commissies, voorgezeten door Chris Kalden, de voormalige secretarisgeneraal van het ministerie van LNV, zinspeelde nadrukkelijk op schaalvergroting van gemeenten. Een volgend kabinet, zo was de gedachte in de Willemshof (het statige hoofdkwartier van de VNG), zou daarom wel eens forse stappen kunnen zetten op het gebied van de ordening van het openbaar bestuur. En in dat geval was het verstandig om vroegtijdig zelf een visie te ontwikkelen in plaats van er in gemeenteland desgevraagd met zijn allen over te moeten tobben.

Met directieraadslid Kees Jan de Vet VNG-voorzitter Annemarie Jorritsma-Lebbink na de stemming over het bestuursakkoord in 2011. (Foto: ANP) 

Ralph Pans had Thorbecke 2.0 persoonlijk allemaal goed doordacht en wist dat het goed was. Zij het niet zonder risico’s. Ook het VNG-bestuur vond het een mooi stuk en vol vertrouwen werd het naar de leden gestuurd. Dit leverde in eerste instantie weinig respons op. Echter toen Pans een tijdje later in een interview in de Volkskrant het toekomstbeeld schetste van een lokale bestuurslaag die bestond uit een stuk of vijftig maxigemeenten c.q. miniprovincies brak de hel los. Burgemeesters en wethouders van kleinere gemeenten kwamen massaal in opstand tegen Thorbecke 2.0. Er schijnt zelfs een wethouder te zijn geweest die de VNG-voorman recht in het gezicht liet weten dat hij vol gas zou geven als hij hem voor zijn auto kreeg. Tja, de identiteit van Boxmeer, Hulst en al die andere prachtige gemeenten stond op het spel. Bovendien had hij eerder al ooit in Buitenhof gepleit voor gemeenten van minimaal 60.000 inwoners. Pans werd in één nacht de ‘hoofddirecteur van de Vereniging van Nederlandse Grote Gemeenten’ en Thorbecke 2.0 werd geschrapt uit de VNG-inzet voor de kabinetsformatie.

Dit was een flinke tik op de neus, maar van tikken gaat Ralph Pans niet neer. Ergens lang van balen of bij de pakken neer gaan zitten, zit niet in zijn systeem. Zonde van de tijd. Een tegenslag moet je beantwoorden met een passende actie. Hup de knop om en een nieuw punt op de horizon zoeken. En bovendien ‘sans rancune’. Niet zeuren. In het geval van Thorbecke 2.0 was het antwoord van Pans een bijeenkomst in elke provincie om samen met de leden de volgens hem onontkoombare route van schaalvergroting opnieuw te bediscussiëren. Pacificeren. Laten zien dat alle leden ertoe doen. De meeste lokaal bestuurders gaven in die twaalf bijeenkomsten aan dondersgoed te snappen dat er wat met samenwerking tussen gemeenten en schaalgrootte moest gebeuren, wilden ze in de toekomst hun burgers en bedrijven nog goed kunnen bedienen. Maar het hele land opdelen in minder gemeenten dan Súdwest-Fryslân kernen heeft, dat ging echt te ver. Ledenbinding werd naar aanleiding van Thorbecke 2.0 een van de drie strategische lijnen waarlangs hij de VNG vorm ging geven, naast focus en zichtbaarheid.

Goedgemutst verder
De mentale veerkracht die Pans liet zien na het struikelen van Thorbecke 2.0 bij de leden van de VNG, toonde hij eind 2007 ook nadat de Utrechtse bevolking niet hem maar zijn partijgenoot Aleid Wolfsen tot hun burgemeester koos. Nog steeds spreken collega’s die hem in die tijd meemaakten er vol bewondering over dat hij full swing terugkeerde in de Willemshof en met verve aan de slag ging. In plaats van snel met de staart tussen de benen vertrekken, zoals bij de koffieautomaten door vele VNG’ers werd voorspeld, hield hij zijn kop in de wind en reorganiseerde hij goedgemutst verder. Hij zette het Kennis Instituut Nederlandse Gemeenten (KING) op en liet de Willemshof drastisch verbouwen. Door die houding, zeggen velen, heeft hij ervoor gezorgd dat zijn Utrechtse avontuur niet leidde tot erosie van zijn gezag. Knap, vinden ze dat in het Haagse.

KING, dat ontwikkeld werd tijdens een conferentie met vooraanstaande spelers uit de gemeentelijke wereld, is in het masterplan dat Pans voor het binnenlands bestuur in zijn hoofd heeft een essentiële schakel. Om gemeenten echt allemaal op niveau te laten presteren en die rol van Eerste Overheid duurzaam te kunnen waarmaken, is het kennisinstituut dat slimme dingen bedenkt, bijvoorbeeld op het gebied van de ICT-infrastructuur, een must. Maar minstens zo belangrijk is in zijn optiek de benchmark waarstaatjegemeente.nl,  die gemeenten inzicht geeft in hun kwaliteit ten opzichte van andere gemeenten en hen stimuleert en de weg wijst om zichzelf te verbeteren. Een attitude die onmisbaar is voor de overheidslaag die het dichtst op de burgers staat, steeds belangrijker wordt en daardoor ongetwijfeld nog meer in de spotlights komt.
Dat KING inmiddels de vierde verdieping van de verbouwde Willemshof vult, is daarbij mooi meegenomen, grapt een VNG’er, die daarmee refereert aan de ruimte die ontstond door de afslanking van de VNG en de negatieve gevolgen daarvan voor de exploitatie van het indrukwekkende pand aan de Nassaulaan.

Die veerkracht die hij toonde na Thorbecke 2.0 en de strijd om het burgemeesterschap van Utrecht, roept bij velen de associatie op met Ralph Pans de langeafstandsloper. Talrijk zijn de anekdotes over Pans die tijdens buitenlandse dienstreizen of heidagen met het management ’s ochtends vroeg met een frisse kop in de hotellobby staat te wachten op collega’s die het aandurven om met hem een uurtje te gaan rennen. Liefst rond half zeven, want er moest ook altijd nog uitgebreid worden ontbeten. Pans loopt hard; hij heeft een persoonlijk record op de marathon van onder de drie uur. Daarmee dwingt hij respect af bij zijn vaak veel jongere meerennende VNG-collega’s, maar nog knapper vinden ze het dat hij er tijdens het rennen in slaagt om onafgebroken te praten. Als kind is hij waarschijnlijk in een energiedrankje gevallen. Pans werkt van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat. Als het moest hing hij de hele dag aan de telefoon om de belangen van gemeenten veilig te stellen. Een gepensioneerde VNG’er herinnert zich een tripje met Pans langs een aantal Noord-Hollandse gemeenten in het kader van de ‘VNG on Tour’ twee jaar geleden. Continu had Pans tussen de gemeentebezoeken de telefoon aan het oor, maar kon hij het desondanks niet laten de chauffeur de weg te wijzen. Hij maakte zich gedurende de dag onsterfelijk bij de medewerker en zijn chauffeur door geregeld te vragen of ze het wel naar de zin hadden, of ze soms nog koffie wilden. ‘s Avonds regelde hij een uitgebreid diner voor hen, terwijl hij zelf snel zijn  bord leegat om vervolgens weer zijn mobiele telefoon leeg te bellen. Bovendien had Pans de beleidsmedewerker op eigen initiatief ook nog ’s ochtends eerst thuis door zijn chauffeur laten ophalen, omdat hij moeilijk liep. Ja, Ralph Pans mocht dan niet iemand zijn die zijn gezicht veel liet zien op de werkvloer van de VNG, er  moest immers gewerkt worden, maar zorgzaamheid kan hem niet worden ontzegd. Bij lief en leed, dan was hij er.

Bij de buitengewone Algemene Ledenvergadering in 2004. Uit protest tegen het beleid van het kabinet Balkenende vond deze plaats in een circustent van Herman Renz op het Malieveld. (Foto: Hollandse Hoogte)

Behalve om zijn tomeloze energie wordt hij ook geroemd om zijn vindingrijkheid op momenten dat het moeilijk wordt. Een knap staaltje waarbij hij zijn daadkracht verbond met creativiteit, vinden meerdere influisteraars de manier waarop hij het bestuursakkoord met het eerst kabinet Rutte redde. Op een gegeven moment was er overal overeenstemming over, behalve op het punt van de sociale werkvoorziening. En het zag ernaar uit dat men daar ook niet uit ging komen. Het kabinet zat vast, omdat Wilders had bedongen dat bestaande gevallen hun rechten behielden, waardoor gemeenten te weinig geld zouden ontvangen om bezuinigingen te kunnen realiseren. Pans kwam toen met het voorstel dat gemeenten het bestuursakkoord zouden ondertekenen, maar dat ze het voorstel over de sociale werkvoorziening niet zouden overnemen. Het was een wonderlijke mengvorm tussen iets wel ondertekenen, maar er toch niet mee akkoord gaan. Minister Donner riep nog wel dat niet helemaal akkoord gaan hetzelfde was als helemaal niet akkoord gaan, maar uiteindelijk waren ook voor het kabinet de andere resultaten te mooi om te laten vallen.

Lean and mean
Toen Ralph Pans op 1 oktober 2002 aantrad als voorzitter van de directieraad van de VNG, wist hij vermoedelijk al welke kant hij op wilde met deze weliswaar zeer deskundige, maar niet altijd even slagvaardige lobbyclub voor gemeenten. De VNG moest ‘lean and mean’ worden, met de blik minder gericht op het Haagse en meer op de gemeenten en hun ambtenaren, bestuurders en raadsleden. Om de VNG hiertoe toe te rusten, injecteerde hij de organisatie met de kerndoelen ‘meer focus, zichtbaarder en ledengerichter’. De organisatie kreeg een tweekoppige directie om aan de top sneller te kunnen schakelen. Hij plette de organisatie door de sectoren te vervangen door drie expertisecentra (Gemeentefinanciën, Gemeenterecht en Arbeidsrecht).

De instelling van een Programmabureau, waar een handvol programmamanagers snel actuele thema’s kunnen oppakken die voor de gemeenten van belang zijn, versterkte de slagkracht. De governance van de VNG verbeterde door de VNG-commissies te verkleinen en beter te koppelen aan het bestuur, onder andere door voorzitters van commissies in het bestuur te zetten en commissies en bestuur op dezelfde dag te laten vergaderen.

Tien jaar na de komst van Pans doet de VNG het met 100 fte’s minder en is het een club die zich vanuit kerndoelen bezighoudt met kernactiviteiten. Zij is niet meer het kennisinstituut dat alle kennis zelf in huis wil hebben en waar VNG’ers de kans kregen hun eigen stokpaardjes te berijden in plaats van dat ze duidelijk werden aangestuurd door de leden. De VNG is hard op weg een echte netwerkorganisatie te worden. Behalve dat er kennis vanuit de VNG naar gemeenten stroomt, komt
het ook steeds vaker voor dat gemeenteambtenaren tijdelijk bij de VNG worden gedetacheerd om hun kennis en kunde  in te zetten voor alle gemeenten.

De organisatiecultuur waarin niet zelden met enig dédain werd neergekeken op het gebrek aan kennis bij anderen, een cultuur die zeker trekjes had van de sfeer die
J.J. Voskuil zo treffend vastlegde in ‘Het Bureau’, heeft de VNG onder deze directievoorzitter definitief van zich afgeschud. Kennis van zaken is binnen de Willemshof niet meer iets dat zijn weerslag moet krijgen in een brief aan de leden waar vier maanden noest aan is gewerkt. Kennis moet actief worden uitgevent en liefst een beetje vlot. Bovenop de actualiteit moeten de VNG’ers zitten met hun reacties: voor je het weet interesseert immers niemand zich meer voor de visie van de VNG, al is die nog zo deskundig en weloverwogen. Wat vandaag nieuws is, is dat morgen niet meer. Als de wiedeweerga met de kennis het land in is het devies. Het bestaansrecht van de VNG staat op het spel!
 
De waan van de dag is niet meer iets waar je als VNG’er meewarig over kunt doen. Zeker als leidinggevende kon je het met Pans flink aan de stok krijgen als je iets liet overwaaien. Als hij ergens een bloedhekel aan heeft, is het wel aan types die hun verantwoordelijkheid niet nemen. En dus publiceren medewerkers steeds meer en trekken ze de afgelopen jaren vaker het land in om presentaties te houden voor ambtenaren, raadsleden en wethouders. Op de Facebook-pagina van de VNG gebeurt trouwens nog niet veel, wel wordt er door meer en meer VNG’ers over actuele kwesties getwitterd. Misschien sluit ‘volgen’ en ‘gevolgd’ worden beter aan bij de VNG dan ‘geliked’ worden.
Maar ja, de VNG heeft wel het dna van een honderdjarige; het kost nog wat injecties en tijd voordat de door Ralph Pans gewenste manier van werken is ingesleten tot een bedding van de door hem verlangde breedte en diepte. Zeer deskundige notatijgers tref je nog steeds aan in de Willemshof, maar wel op een flexplek.

Met Koningin Beatrix en Annemarie Jorritsma-Lebbink bij de opening van het gerenoveerde hoofdkantoor van de VNG, de Willemshof. (Foto: ANP)

Een eind gekomen
De einddoelen die Ralph Pans voor zich zag bij de reorganisatie van de VNG en de herstructurering van het binnenlands bestuur, heeft hij niet gehaald. Maar als  je het hem vraagt, zal hij waarschijnlijk zeggen dat hij nergens van baalt. Natuurlijk is het verdomd jammer, misschien wel schandalig dat we in Nederland nog steeds geen knopen hebben doorgehakt over de herstructurering van het binnenlands bestuur en de uitbreiding van het belastinggebied voor gemeenten, maar we zijn een eind gekomen, zal hij denken. En dat is terecht. Pans mag in elk geval op zijn conto schrijven dat het inmiddels geen taboe meer is om over schaalgrootte te praten. Dat hij daarbij uiteindelijk te ver voor de troepen uit bleek te rennen, tja dat is een keerzijde van zijn karakter, waar ze ook bij de afdeling Rechtspraak van de Raad van State vast nog wel eens iets van zullen merken. Ook daar zal hij in ‘no time’ het voortouw nemen als wetgeving vernieuwing behoeft. En als ze slim zijn bij de afdeling Advies, slaan ze Pans niet over als ze ergens niet goed uitkomen, ook al werkt hij op een andere afdeling.
Bij de VNG zullen ze hem missen. Ook om zijn humor. Hij schijnt een kei te zijn in het persifleren van mensen en speelt in de beschutting van zijn naaste medewerkers graag situaties na die hij in werktijd meemaakt. Zo trakteerde hij sommigen op een toneelstukje waarin hij zijn beëdiging tot lid van de Raad van State door Hare Majesteit tot in de kleinste finesses naspeelde. Koning Willem-Alexander is gewaarschuwd.