MVO bij de algemene ziekenhuizen

Zij verankeren Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) in de bedrijfsvoering. Maar ziekenhuizen blijven achter op dit gebied, zo blijkt uit de MVO-monitor Ziekenhuizen 2011. Duurzame initiatieven zijn beperkt, er is geen sprake van een duidelijke structuur in het duurzaam ondernemen en er is nog weinig visie op langetermijnverduurzaming.

Onder MVO verstaan wij het ondernemen met verantwoordelijkheid voor de impact van de beslissingen en activiteiten op maatschappij en milieu door middel van transparant en ethisch gedrag. Meer en meer worden daarbij ondersteunende instrumenten zoals de ISO26000 (de internationale richtlijn voor MVO), de MVO Prestatieladder of de CO2-Prestatieladder gehanteerd. Binnen de zorgsector zetten enkele Universitair Medisch Centra en verschillende zorginstellingen concrete stappen op het gebied van MVO. Cathy van Beek, lid van de Raad van Bestuur van het Radboud UMC, vertelt: ‘Iedereen kan geïnspireerd worden door MVO; vanuit onze organisatie zijn vele ideeën naar boven gekomen zoals het project Bewust Afval Scheiden.’

De urgentie van MVO
Juist bij de ziekenhuizen verdient MVO een prominente plek op de agenda. Overal ontstaan fundamentele discussies over de kosten en de financiering van de zorg in relatie tot kwaliteit van leven. De houdbaarheid van het huidige systeem lijkt een belangrijke grens te hebben bereikt en de uitdagingen zijn enorm. Het realiseren van concurrentiekracht, behoud van voldoende gekwalificeerd, gezond en gemotiveerd personeel, privacyborging, de roep om transparantie en het verantwoord en bedrijfsmatig omgaan met milieuaspecten, hebben allemaal effect op de reputatie van de sector. Wij pleiten voor het hanteren van een praktisch model om MVO binnen ziekenhuizen te besturen, geïnspireerd op de ISO26000-richtlijn, op basis van vijf speerpunten:

Figuur 1: MVO-Besturingsmodel met algemene uitgangsprincipes en vijf speerpunten 

1. Zorg voor effectieve MVO-sturing en transparantie: MVO verankeren in de bedrijfsvoering en transparant zijn over MVO-doelen, -prestaties en -overwegingen.
2. Zorg voor de publieke middelen: verantwoord omgaan met de financiële middelen en verantwoording afleggen over de bestedingen.
3. Zorg voor mensen: alle activiteiten die gericht zijn op de patië

nten, op de gezondheid, veiligheid en het welzijn van de medewerkers, en op de maatschappelijke betrokkenheid van ziekenhuizen.
4. Zorg voor het milieu: terugdringen van de negatieve impact op het milieu (het verbruik van grondstoffen, materialen, energie, water, het veroorzaken van emissies, afvalstromen en transportbewegingen).
5. Zorg voor de keten: sturen op duurzaam beheer van de toeleveranciersketen en het effectief benutten van de eigen invloedsfeer.

Op basis van dit besturingsmodel is de huidige stand van zaken van MVO bij de algemene ziekenhuizen geïnventariseerd. Deze methodiek hanteert een vragenlijst op elk van de vijf speerpunten. Het onderzoek maakt gebruik van publiekelijk beschikbare informatie zoals jaarverslagen, websites en online (beleids)documenten. De kwaliteit van zorg is géén onderwerp van onderzoek geweest. Deze eerste editie van de monitor is een nulmeting.
Daarmee beogen wij de sector te stimuleren om in beweging te komen met MVO.

Verrassend beeld
De monitor levert een verrassend beeld van de prestaties van de algemene ziekenhuizen. Het onderzoek laat zien dat de algemene ziekenhuizen gemiddeld in de beginfase van MVO staan. Het best wordt gescoord op speerpunt 3: Zorg voor mensen. Prestaties op de overige speerpunten blijven duidelijk achter.

 
Figuur 2: Verdeling van de algemene ziekenhuizen naar MVO-categorie

1. Zorg voor effectieve MVO-sturing en transparantie

Ziekenhuizen hebben over het algemeen geen overkoepelend MVO-beleid. Ook ontbreekt het in de publiekelijk beschikbare informatie aan duidelijk geformuleerde MVO-ambities, doelen en kernprestatie-indicatoren (KPI’s). Hoewel er verschillende vormen van overleg bestaan tussen ziekenhuizen en hun stakeholders, is er geen sprake van een gestructureerde dialoog over relevante MVO-onderwerpen. Slechts bij een enkel ziekenhuis is de verantwoordelijkheid voor MVO vastgelegd. Een goed voorbeeld is het Martini Ziekenhuis waar MVO aangestuurd wordt door de Raad van Bestuur. De Zorgbrede Governancecode 2010 wordt gelukkig bij alle ziekenhuizen toegepast.
Veel ziekenhuizen beschikken over een ISO9001-managementsysteem en veruit de meeste zijn NIAZ-geaccrediteerd. Verdere borging van MVO-deelgebieden in managementsystemen, zoals ISO14001 voor milieuzorg, wordt nauwelijks gehanteerd. ISO26000 of de MVO-Prestatieladder wordt nergens toegepast, terwijl deze zeer geschikt zouden zijn voor ziekenhuisorganisaties. Duurzaamheidsverslaglegging zoals we dat kennen van het Global Reporting Initiative (GRI) komen we niet tegen. Wel is er regelmatig sprake van enkele paragrafen in het Jaardocument Maatschappelijke Verantwoording (JMV) die betrekking hebben op MVO.

 
Figuur 3: Gemiddelde score van de algemene ziekenhuizen op de 5 MVO-speerpunten

2. Zorg voor de publieke middelen

Piet Sprengers, Hoofd Duurzaamheid bij ASN Bank zegt hierover: ‘Management met oog voor duurzaamheid zorgt ook voor een gezonde financiële situatie. En dat is een voorwaarde voor een goed functionerende zorginstelling.’ Het gaat er daarbij om in welke mate een ziekenhuis verantwoording aflegt over de overwegingen en keuzes bij de bestedingen van de financiële middelen. Een voorbeeld van dergelijke verantwoording is een nieuwbouwproject waarvan de kosten worden gebenchmarkt met vergelijkbare projecten in de sector. Deze mate van transparantie wordt in de jaarverslagen nog niet geboden. Regelmatig lezen wij dat er beleid is op het financieel gezond houden van het ziekenhuis, maar wat dat inhoudt blijft onduidelijk. Een enkele keer meldt een ziekenhuis rekening te houden met de Total Cost of Ownership in de inkoopketens. Andere aspecten van de bedrijfsvoering worden  niet uitgediept in de fi anciële verantwoording. En zou een ziekenhuis bijvoorbeeld niet moeten ingaan op de (financiële) risico’s van overbehandeling als gevolg van de huidige bekostigingsystematiek tegengegaan kan worden? Zo ook op de kosten en de voordelen van E-Health of andere preventieprogramma’s waarmee patiënten worden ondersteund om hun gezondheid te managen? Toch weten we dat ziekenhuizen hiermee bezig zijn, getuige de meldingen van ziekenhuizen via social media. De Beloningscode Bestuurders in  de Zorg wordt als we de JMV’s moeten geloven nog steeds niet overal toegepast.

3. Zorg voor mensen

De meeste ziekenhuizen hebben beleid voor goed werkgeverschap. Bijna elk jaarverslag besteedt aandacht aan gezondheid, welzijn en veiligheid van medewerkers. Ook de ontwikkeling van medewerkers komt duidelijk naar voren. Het Albert Schweitzer-ziekenhuis bijvoorbeeld spreekt van een leerhuis, uitgroei tot opleidingsziekenhuis, bij- en nascholing, interne coaching, mogelijkheden tot doorgoei naar hogere functies en verzuimbeleid. In vrijwel alle jaarverslagen wordt gesproken over de uitstroom van medewerkers. De ziekenhuizen geven aan de oorzaken te kennen, maar slechts een aantal tonen concreet beleid dat erop gericht is om de uitstroom tegen te gaan. Binnen de sector klinken geluiden om meer in multidisciplinaire behandelteams te werken die niet perse georganiseerd zijn naar rangen en standen, maar naar kennis en vaardigheden. Zo wordt kennis en ervaring op een (kosten) efficiënte wijze in het zorgproces gebracht. Hiervan zijn succesvolle voorbeelden, zoals Kinder-IC’s waar verpleging, artsen, ouders en ondersteunende diensten nauw moeten samenwerken voor het zieke kind.

Klokkenluiderregelingen worden veel toegepast met de daarbij behorende klachtenprocedures en vertrouwenspersonen. De activiteiten gericht op de toegankelijkheid van zorg richten zich vooral op het verkorten van de wachttijden. Ook de ontwikkeling van E-Health is onder deze noemer te plaatsen. Een enkel ziekenhuis benoemt het gebruik van een tolk en meertalige folders. Alle ziekenhuizen maken gebruik van de NEN-7510-norm voor informatiebeveiliging en hebben beleid gericht op privacy. Er vinden ook  al wat discussies plaats om patiënten meer regie en betrokkenheid in het zorgproces te bieden.

Maatschappelijke betrokkenheid is over het algemeen breed uitgewerkt in de publiekelijk beschikbare informatie. Meerdere ziekenhuizen hebben samenwerkingsverbanden met ziekenhuizen in ontwikkelingslanden. Ook zijn er initiatieven dichter bij huis: bijvoorbeeld een fietstour om geld op te halen voor een goed doel of voorlichtingsactiviteiten voor kinderen. Onduidelijk blijft in hoeverre deze initiatieven beantwoorden aan de verwachtingen van stakeholders. Ziekenhuizen kunnen hun maatschappelijke rol en verantwoordelijkheid effectiever inzetten door zich vooral te richten op preventie en op het gezond hóuden van mensen.

4. Zorg voor het milieu

Bijna alle ziekenhuizen beschikken over een milieuprogramma. Veelal ontbreekt echter een duidelijke analyse en beschrijving van de precieze milieu-impact van de verschillende aspecten van de bedrijfsvoering. De meeste ziekenhuizen richten zich op afval en energie. Ziekenhuizen vermelden bijna allemaal de scheiding van afval naar hoofdstromen. Uitzonderingen doen aan uitgebreide scheiding. Het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, het Ziekenhuis Amstelland en de Gelre ziekenhuizen zijn gecertificeerd op de  MPZ Milieuthermometer. Het Reinier de Graaf Gasthuis voert een pilot uit met Pharmafilter voor afvalverwerking en afvalwaterzuivering. Meerdere ziekenhuizen nemen maatregelen voor energiebesparing (zoals het installeren van warmtekrachtkoppelingen of het inkopen van groene stroom). Concrete doelen en percentages worden zelden genoemd. Positieve uitzonderingen zijn het Van Weel-Bethesda Ziekenhuis en het St. Franciscusziekenhuis in Rotterdam. Maatregelen met betrekking tot reductie of verduurzaming van de vervoersbewegingen van medewerkers, leveranciers en patiënten worden nog maar zelden genomen. Ziekenhuis Rijnstate heeft een mobiliteitsbeleid dat, mits de prestaties gelijk blijven, kiest voor ondernemers uit de omgeving.

5. Zorg voor de keten

Zelden zien we beleid gericht op duurzaam inkopen of ketenbeheer. De uitzonderingen geven voornamelijk invulling aan de milieuaspecten van de ingekochte goederen. Kwantitatieve gegevens worden niet genoemd. Er zijn geen vermeldingen van het gebruik van een leveranciersgedragscode gevonden. Het Onze Lieve Vrouwe Gasthuis heeft een inkoopbeleid dat duurzaamheidcriteria betrekt bij aanbestedingen en investeringsaanvragen. En de leveranciersselectie vindt plaats op grond van het hebben van een milieumanagementsysteem of het aantoonbaar voldoen aan de gestelde eisen. De ziekenhuizen stimuleren hun ketenpartners in enkele gevallen nog op andere wijzen tot verduurzaming. Bijvoorbeeld in de samenwerkingsrelaties met andere ziekenhuizen en overheden over mobiliteit, onderwijs en innovatie.

Ziekenhuizen blijven achter
Drie factoren verklaren waarom de algemene ziekenhuizen achterblijven op het gebied van MVO. De eerste factor betreft het keuzegedrag van de patiënt. Deze richt zich in eerste instantie op de kwaliteit van de zorg die geboden wordt. De stakeholders vormen de tweede factor. In de zorgsector is nog geen sprake van een dominante stakeholdergroep die het MVO bij ziekenhuizen afdwingt met duidelijke eisen, wensen of verwachtingen. De derde factor is het ontbreken van een drijfveer om verantwoording af te leggen op andere vlakken dan de financiële huishouding en de “harde” medische prestaties. Er is geen beweging die aanzet tot transparantie over doelen, prestaties en overwegingen van ziekenhuizen op milieu, maatschappelijke en sociaal-ethische aspecten van de bedrijfsvoering.

Wij verwachten echter dat met name zorgverzekeraars en banken de ziekenhuizen actiever zullen gaan aanspreken op hun MVO-prestaties. Zorgverzekeraars willen de zorg de komende jaren duurzamer gaan inkopen. Wanneer ziekenhuizen niet aantoonbaar kunnen maken welke maatregelen zij nemen om de impact en kosten op maatschappij en milieu te beperken, zullen deze blijvend met elkaar in conflict komen over financiën en werkwijzen. Gwen
 
van Roekel, senior adviseur Maatschappelijk Ondernemen voor Coöperatie VGZ, licht toe: ‘MVO-aspecten zijn van toenemend belang in onze inkoopprocessen, en dat gaat voor zorginkoop natuurlijk ook gelden.’ Ook voor banken en investeerders zal een maatschappelijk verantwoorde bedrijfsvoering die aantoonbaar stuurt op risico’s voor mens en milieu, steeds belangrijker worden. Michel Van Schaik, Directeur Gezondheidszorg Rabobank Nederland: ‘Het wordt de hoogste tijd dat ook ziekenhuizen inhoud gaan geven aan MVO-beleid. Rabobank zal dat steeds meer gaan meewegen in de kredietrisicobeoordeling.’

Een stap vooruit
Verduurzaming zal voor alle ziekenhuizen de komende jaren  steeds belangrijker worden. Het zetten van een stap vooruit laat zich eenvoudig omschrijven. Allereerst zouden de ziekenhuizen hun stakeholdergroepen duidelijk moeten identificeren en betrekken bij het formuleren van beleid voor milieu en maatschappelijke en sociaal-ethische onderwerpen. Daarbij hoort ook nadrukkelijk het eigen personeel als stakeholdergroep. Het is belangrijk dat duurzaamheidsbeleid antwoorden biedt voor de maatschappelijke vragen waarmee de sector kampt. De ziekenhuizen kunnen hieraan invulling geven met ons besturingsmodel. Dat begint met een nulmeting voor de vijf speerpunten en het formuleren van concrete, herkenbare doelen en activiteiten die passen binnen de eigen identiteit. Daarnaast kunnen ze meer transparantie bieden over beleid, ambities en prestaties voor MVO. Wij laten ons volgend jaar graag positief verrassen als we opnieuw de publiekelijk beschikbare bronnen raadplegen!

_{Frank Meijer en Ronald Stiefelhagen zijn adviseur Duurzaam Ondernemen bij Royal HaskoningDHV. Eline Meijer is studente Sociale Geografie aan de Universiteit Utrecht. MVO-monitor Ziekenhuizen 2011 is uitgevoerd door Royal HaskoningDHV.}