Overheden moeten kiezen om binnenstad levendig te houden

Arjan van der Weegen, locoburgemeester van de gemeente Bergen op Zoom, maant tijdens zijn welkomstwoord de aanwezigen om eens goed rond te kijken in theater De Maagd. 'Ziet u de ornamenten? Inderdaad. U bevindt zich in een kerk die is omgebouwd tot schouwburg. Ook de stoelen zijn vernieuwd; u zit nu immers lekker zacht.'

Van der Weegen licht toe hoe Bergen op Zoom haar erfgoed centraal stelt. Monumenten worden niet gesloten, maar geopend na een geslaagde transformatie. 'Bergen op Zoom schaakt op veel erfgoedborden tegelijk. Het is een aantrekkelijke stad om te bezoeken én om in te wonen'. Dankzij haar beleid is Bergen op Zoom in 2015 uitgeroepen tot groenste stad van Europa en won de stad in 2014 de BNG Bank Erfgoedprijs. De afgelopen jaren was er tweemaal koninklijk bezoek, waar het erfgoed centraal stond. Toch is leegstand ook een probleem in Bergen op Zoom en staat dit onderwerp hoog op de agenda.

Dagvoorzitter Janita Tabak, voormalige wethouder van Kampen, stelt vervolgens het thema van het symposium scherp. 'Hoe kan leegstand in relatie tot vitaliteit van binnensteden positief benaderd worden?'

Volgens Cees-Jan Pen, lector Brainport aan de Fontys Hogescholen, is de rol van regionale bestuurders cruciaal. 'Bestuurder, u moet kiezen: Centrum of periferie? Erfgoedstad? Evenementenstad? Woonstad? Wie kiest, wordt gekozen.' Volgens hem vergt duurzame verstedelijking een cultuuromslag. De binnenstad moet worden beschouwd als 'de campus van de toekomst'. De kwaliteit van leven is een bepalende factor bij de keuze waar mensen willen leven, werken en recreëren. Pen benadrukt dat er veel meer gebruik kan worden gemaakt van de bestaande voorraad in binnensteden. 'U heeft gezien wat het voorstel van de minister om de kustlijn vrij te geven teweeg heeft gebracht. We moeten die kant niet opgaan', aldus Pen.

Volgens hem zijn er in het verleden te veel winkels gebouwd in binnensteden. Dat kan worden opgelost door – via herbestemming – stadscentra compacter te maken. 'De winkelstraat verdwijnt niet, maar moet korter worden'. Hoewel herbestemming van historische binnensteden goed werkt, is erfgoed niet de enige mogelijkheid om binnensteden levendig te houden. Centra als Amstelveen, Zoetermeer, Hoofddorp en Eindhoven hebben geen erfgoed, maar doen het volgens Pen ook goed.

Ongeacht welke keuze gemaakt wordt, moeten regionale overheden duidelijke keuzes maken en met elkaar samenwerken. 'De markt is alleen niet in staat om te verduurzamen of om overbewinkeling aan te pakken. Daar is een sterke overheid voor nodig.' En als regionale overheden zich niet aan afspraken houden, dan moet de provincie ingrijpen, aldus Pen. Volgens Pen zijn er voor het beheer van stadscentra diverse beheermodellen mogelijk: variërend van een traditioneel volledig door de overheid verzorgd model tot een ´Binnenstad B.V.', waarin publieke en private inzet op een ondernemende wijze aan elkaar wordt verbonden. De discussie over de binnenstad wordt nu veelal gedomineerd door het retaildebat. De discussie moet echter veel breder plaatsvinden en gaan over retail, horeca, leisure en wonen. Herbestemmen is het vak van de toekomst. De binnenstad is daarbij geen Efteling, maar moet gerund worden áls de Efteling. 'Behandel de binnenstad als een grote werkgever. Een sterke binnenstad heeft een sterke overheid nodig die kiest!', zo besluitt Pen zijn betoog.

1. Het religieuze verhaal. Swinkels: 'De komende vijf jaar worden zeker tweehonderd kerken gesloten. Wat willen we vasthouden om het verhaal te kunnen blijven vertellen?'
2. Bevochten erfgoed, het militaire verhaal. 'We kennen bijvoorbeeld de zuiderwaterlinie, dwars door Brabant. Daar kunnen steden zich met hun erfgoed aan verbinden', zegt Swinkels.  
3. Bestuurlijk erfgoed. Noord-Brabant heeft veel kastelen en landgoederen die onderdeel uitmaken van dit verhaal en iets vertellen over het regionale en lokale bestuur. 
4. Innovatief erfgoed. 'Noord-Brabant is de meest innovatieve regio in Europa. Door industriële complexen een nieuwe toekomst te geven, kunnen we dit verhaal uitdragen', aldus Swinkels, die er lachend aan toevoegt dat zelfs het Brabantse worstenbroodje inmiddels op de lijst van nationaal (immaterieel) erfgoed staat.

Het erfgoedbeleid van Noord-Brabant hoeft volgens Swinkels niet altijd 'van boven' in deze verhaallijnen te passen. 'Ik kan me ook voorstellen dat een dorpskerk wordt gered, ook als die geen cruciaal onderdeel van het religieuze verhaal is. Maar dat moet dan wel van onderop komen!'

Directeur Boon laat aan de hand van praktische voorbeelden zien tegen welke problemen de Stichting Boei oploopt. De herbestemming van de Amsterdamse centrale markthal (gebouwd in 1932) tijdens crisistijd beschouwt hij als een marathon. De omvorming van de Leeuwarder Blokhuispoort van gevangenis naar broedplaats was een race tegen de klok. Het project dat er toe leidde dat het Rottterdamse Zuiderziekenhuis niet werd gesloopt ten gunste van een Vinexwijk, maar toch werd behouden, was volgens Boon een sprint met een valse start.

De ervaring van Boon is dat geduld een schone zaak is. Soms is de mottenballenaanpak volgens hem de beste aanpak. Laat iets maar even op zijn beloop, uiteindelijk komt er uit onverwachte hoek altijd een oplossing. Als voorbeeld van deze aanpak noemt hij de invulling van het voormalige Enka-complex in Ede waarvoor tien jaar lang tevergeefs is gezocht naar een invulling. 'Toen bleek opeens dat de Accelgroep op zoek was naar een locatie voor hun Fiets Experience Center, bedoeld om mensen te laten ervaren wat er op fietsgebied tegenwoordig allemaal mogelijk is. Dat had niemand van te voren kunnen bedenken'.

Na Boon's verhaal gaan de sprekers onder leiding van de dagvoorzitter in discussie met de zaal. De belangrijkste conclusies die volgen uit de discussie zijn: Profilering met wonen, cultuur, erfgoed, zorg, groen én water is essentieel. Partijen moeten sámen investeren in vernieuwing, die deels juist ook het behoud is van wat er is (bijvoorbeeld van gebouwen, maar ook van de industrie die blijft). Organiseren en professionaliseren vormen de kern.

Burgerinitiatief wil van leegstaande zorginstelling bijzondere plek maken

In Bergen op Zoom wordt veel aandacht gegeven aan de herbestemming van het voormalige Huize Sint Catharina, ook wel bekend als Ketrientje. Het betreft een omvangrijk complex in de binnenstad van Bergen op Zoom dat al geruime tijd leeg staat. Een complicerende factor is dat de kapel in het hart van het complex een Monument is, en dus niet gesloopt mag worden.

Nadat woningcorporatie Stadlander in 2015 definitief afhaakte als kandidaat-koper, is door inwoner Coby Terstappen een burgerinitiatief gestart. 'We willen van het complex een bijzondere plek in de binnenstad maken, waarbij de historische bebouwing weer herleeft', aldus Terstappen. 'Wonen in allerlei vormen gaat hier gestalte krijgen: woon-/werkgemeenschappen, begeleid wonen/zorgprojecten, zelfbouwprojecten, huur- en koopappartementen, samenlevingscoöperaties, 'ZorgSamenbuurt'. Door grotere ruimten in te zetten voor gemeenschappelijk gebruik kun je de te realiseren wooneenheden beperkt en betaalbaar houden, zonder privacy op te geven', aldus Terstappen.

Ze denkt ook aan een 'herberg' in het hoofdgebouw als ontmoetingsplek, hostel, flexwerkplek, vergaderruimte en B&B. Het burgerinitiatief wordt ondersteund door de Vereniging Binnenstad, de Stadshuiskamer, de Stichting Stadsherstel en de Stichting Bezichtiging Monumenten. Terstappen hoopt daarnaast op steun van de gemeente Bergen op Zoom, woningcorporatie Stadlander, eigenaar de Tante Louise-Vivensis-stichting, projectontwikkelaars en stadsbewoners.

BNG Bank BNG Bank Erfgoedprijs 2016: