Burgerinitiatief moet grondrecht zijn

 
'Het nemen van maatschappelijke initiatieven door burgers zou een grondrecht moeten zijn. Net als het stichten van een school dat is. Dan ontstaat er een interessante dynamiek, omdat gemeenten gedwongen zijn zich tot maatschappelijke initiatieven van burgers te verhouden. Een wethouder of ambtenaar kan ze dan niet meer negeren.' 

Niesco Dubbelboer, directeur van de Stichting Agora Europa heeft een droom, het openbreken van de systeemwereld en een samenleving waarin inwoners van steden en dorpen in groten getale samen dingen oppakken om hun dagelijkse leven te veraangenamen. Momenteel zijn er in Nederland zo’n tienduizend burgerinitiatieven geregistreerd; mensen bijvoorbeeld die hun eigen energie opwekken, een bibliotheek of een buurthuis runnen, aan stadslandbouw doen, het openbare groen in hun eigen buurt onderhouden, zorg verlenen aan ouderen of mensen met schulden helpen. Het gaat zeker de goede richting uit, zegt Dubbelboer, maar meer desondanks dan dankzij.

Machtspolitiek
Hij krijgt bijval van Eisse Kalk, voorzitter van Agora Europa en al dertig jaar Dubbelboers bloedbroeder als het gaat om mensen meer invloed geven bij besluitvorming. 'De meeste tegenwind wordt veroorzaakt door politieke partijen, door machtspolitiek zonder inhoudelijke discussie. De democratie zit niet in een crisis, het zijn de politieke partijen die de zaak lopen te verzieken. Ze bewegen nauwelijks als het er op aankomt. Dramatisch.' Niesco Dubbelboer: 'Die partijpolitieke concurrentie sijpelt door in de manier hoe gemeentelijke organisaties functioneren, wat leidt tot handelen uit wantrouwen en het vermijden van risico’s. Er zijn altijd wel beren op de weg te vinden, maar nadenken over hoe die beren ervan af te halen zijn, gebeurt niet.'

Volgens Eisse Kalk vertonen Kamerleden hetzelfde defensieve gedrag. 'Ze beginnen bijvoorbeeld altijd over het gelijkheidsbeginsel, dat in alle gemeenten dezelfde voorwaarden moeten gelden voor maatschappelijke initiatieven. Dan gaat het om vragen als wat precies de definiëring van een maatschappelijk initiatief moet zijn, wie gerechtigd is een initiatief te starten, wie mee mogen doen en of ZZP’ers er geen misbruik van gaan maken. Ze bedenken van alles om het tegen te tegen te houden. Het gaat om macht. Als we pleiten voor meer medezeggenschap voor bewoners, dan betekent dat dat zeggenschap elders minder wordt. En die wordt minder op plekken waar mensen hun positie ontlenen aan de zeggenschap die ze hebben. Dat is gevoelige business.'

Dadendrang
Soms wordt hij er moedeloos van, geeft Dubbelboer toe, 'maar aan de andere kant bruist het van de initiatieven en is droom van Eisse en mij - en van veel anderen - ook weer niet zo heel ver weg, merkten we vorig jaar.' In 2016 spraken Eisse Kalk en Niesco Dubbelboer in Amsterdam-West en -Oost, Rotterdam, Almere, Deventer, Eindhoven en Hilversum met wethouders, raadsleden, ambtenaren en betrokkenen bij burgerinitiatieven. Ze wilden van hen weten welke condities maatschappelijke initiatieven echt verder helpen of blokkeren.

Dubbelboer: 'Er zijn veel obstakels in de vorm van gevestigde posities, elkaar    Niesco Dubbelboer en Eisse Kalktegenwerkende regels, gebrek aan
informatie, gebrek aan geld, scepsis en vragen. Maar tegelijkertijd is er niemand die
geen vitale, vreedzame stad wil. We kwamen niemand tegen die vindt dat de overheid alles moet doen. Niemand die zegt zich nergens mee te willen bemoeien. Integendeel: we kwamen veel energie en dadendrang tegen. Maar of maatschappelijke initiatieven werkelijk van de grond komen en blijven bestaan hangt nog te veel af van een welwillende ambtenaar en wethouder.

Niesco Dubbelboer en Eisse Kalk

Hefbomen
In de publicatie 'De Werkplaats MaakdeBuurt' die Dubbelboer en Kalk schreven over deze strooptocht naar constructieve maatregelen en afspraken tussen burgers, ambtenaren en politici, staan tientallen - soms ingrijpende - aanbevelingen voor de rijksoverheid en gemeenten om maatschappelijke initiatieven écht de kans te geven zich te ontwikkelen.

Daarbij gaat het onder meer over de inrichting en de bevoegdheden van de ambtelijke organisatie (meer ruimte voor gebiedsgericht werkende ambtenaren) en ambtelijke ondersteuning bij het van de grond krijgen van maatschappelijke initiatieven (vast onderdeel van de begroting). Maar ook gaat het over vrijstelling van de sollicitatieplicht voor vrijwilligers, meer beleidsvrijheid voor gemeenten (ontschotten van budgetten voor zorg en welzijn), de toegezegde verruiming van het gemeentelijk belastinggebied met vier miljard euro voor de helft oormerken voor maatschappelijke initiatieven en invoering van een tijdelijke Buurtwet (5 jaar) om te kijken hoe het uitpakt als je buurten het recht geeft om zelf het heft in handen te nemen bij de inrichting en het onderhoud van hun directe omgeving.

Niesco Dubbelboer: 'We zijn in gemeenten een jaar of veertig bezig met het betrekken van burgers bij beleidsvorming. Inmiddels beginnen medezeggenschap en co-creatie en burgerkracht (we doen het zelf wel) steeds meer gemeengoed te worden. Maar we staan nog aan het begin van eigenaarschap. Ik ben er echter van overtuigd dat het daar wel naartoe gaat; dat mensen steeds vaker zelf publieke taken gaan oppakken, samen met elkaar besluiten nemen en beleid ook echt vormgeven.
daarvoor zijn breekijzers en hefbomen nodig.'

Maatschappelijke bank
Een van de belangrijke hefbomen is een deugdelijke financiering van maatschappelijke initiatieven. Niesco Dubbelboer: 'Wij denken dat een investeringsfonds voor maatschappelijke initiatieven op gemeentelijk niveau helpt. Een fonds waaruit burgerinitiatieven kunnen putten om de boel op gang te krijgen. Maar ook pleiten we voor een maatschappelijke bank die functioneert als een revolverend fonds. Dat fonds zou gevuld kunnen worden met slapende tegoeden, een rijksbijdrage enander maatschappelijk kapitaal.'

Eisse Kalk: 'Hoe je initiatieven precies financiert kan op talloze manieren. In Amsterdam-Oost heet het 'buurtbesteden'. Ze hebben op deelraadsniveau een bescheiden bedrag weggehaald bij de welzijnsinstellingen om burgerinitiatieven geld te kunnen geven op van de grond te komen. Wie hoeveel kreeg werd bepaald door een burgerjury. Uiteindelijk kregen 33 initiatieven een klein bedrag, drie-, vier-, vijfduizend euro. Dat is een richting die we kunnen gaan, denk ik. Een andere manier is om bijvoorbeeld geld uit de budgetten voor welzijn en het onderhoud van de openbare ruimte te reserveren voor maatschappelijke initiatieven. Begin met vijf procent en voer dat percentage op naarmate er zich meer initiatieven aandienen die taken overnemen.'

Maatschappelijk vastgoed
Burgerinitiatieven hebben vaak ook een plek nodig van waaruit ze kunnen opereren. Ook daar zouden gemeenten anders mee moeten omgaan dan nu vaak het geval is, vinden zij. Eisse Kalk: 'Maatschappelijk vastgoed wordt nu in de meeste gevallen nog steeds voor de hoofdprijs door gemeenten verhuurd. Maar waarom? Maatschappelijk vastgoed - de naam zegt het eigenlijk al - is van ons allemaal. In Amsterdam wordt de maximale huur voor maatschappelijk vastgoed gevraagd, omdat daarmee het armoedebeleid wordt gefinancierd. Hoe armoedig kan beleid zijn.'

Een mooi voorbeeld van hoe het ook kan is het complex De Hallen in de hoofdstad. Een hotel dat daar gevestigd is betaalt 180 euro per vierkante meter, de bibliotheek 80 en een fietswerkplaats voor jongeren 40. Kalk: 'Bij maatschappelijke bestemmingen kunnen gemeenten afwijken van de marktprijs. Het wordt alleen nauwelijks gedaan.'

Meervoudige democratie
Wat Dubbelboer en Kalk voorstaan met de participatiesamenleving - met name de zeggenschap over de eigen leefomgeving en eigen budgetten voor buurten - kan niet zonder de invoering van een meervoudige democratie; andere vormen van democratisch bestuur naast de representatieve democratische besturen die we nu kennen. Fijntjes wijst Dubbelboer erop dat het Ministerie van Binnenlandse Zaken de afgelopen jaren zelf diverse rapporten over meervoudige democratie heeft gepubliceerd en vorig jaar verscheen bovendien een rapport van de VNGonder voorzitterschap van CvK Wim van de Donkover de noodzaak van de invoering van en meervoudige democratie.

Eisse Kalk: 'Het risico bij invoering van die meervoudige democratie is dat er top-down een nieuw bestuurlijk stelsel wordt opgelegd. Dat gaat niet werken. Mooi is hoe ze het nu in Rotterdam aanpakken. Daar kunnen wijken en buurten zelf voorstellen hoe ze het bestuur in hun wijk of buurt willen vormgeven. In de Maasstad beginnen ze nu met twee wijkraden waarvan de leden via loting zijn gekozen.'

Niesco Dubbelboer: 'Er moet geen participatiedwang zijn. Als er in een buurt geen belangstelling is voor zelfbestuur, dan is dat zo. En als ze in een buurt om de twee jaar verkiezingen voor de buurtraad willen in plaats van om de vier jaar, laat dat dan maar gewoon toe. Belangrijk is wel dat er een aantal democratische waarborgen zijn. Zo mag een buurt- of wijkraad geen bevolkingsgroepen uitsluiten. Er mogen best alleen witte oudere mannen in zo’n raad zitten, maar die moeten wel altijd actief de verbinding met anderen zoeken.'

De publicatie 'De Werkplaats MaakdeBuurt; hoe maatschappelijke initiatieven zich écht verder kunnen ontwikkelen' (182 pagina's) kan worden besteld bij Agora Europa
(EUR 14 inclusief verzendkosten) of download de gratis pdf.​