Gezonde school, gezonde financiering

​

Ruim driehonderd mensen kwamen dit voorjaar naar 'Grip op kwaliteit van de huisvesting', een kennisdag georganiseerd door Ruimte-OK. In het gloednieuwe, bijna energie-neutrale gebouw van het IJburg College in Amsterdam deelden zij ervaringen met kwaliteitsverbetering, verduurzaming en financiering. Maar ook frustraties.


IJburg College. Foto: Ruimte-OK

Iedereen is overtuigd van het nut van verbetering van de energetische kwaliteit van schoolgebouwen en het belang een gezonder binnenklimaat op scholen. Toch gaat het verduurzamen van schoolgebouwen nog veel te langzaam. De 2,4 miljoen scholieren en 200.000 onderwijsprofessionals verdienen een gezondere lesomgeving. Naast gezondheidswinst kunnen scholen ook veel geld besparen.

En met verbeteringen aan de schoolgebouwen kunnen gemeenten een belangrijke stap zetten om hun klimaatdoelstellingen te bereiken. Bovendien zijn duurzame investeringen in de gebouwen goed te combineren met onderwijsvernieuwing, waarbij leerlingen niet alleen in de klas zitten maar veel in de praktijk leren. Juist de combinatie van verschillende doelstellingen maakt het makkelijker om de benodigde investeringen te beargumenteren.

Verrassende cijfers
De kennisdag begint met een kennisquiz, met ook voor deze betrokken deelnemers nog verrassende wetenswaardigheden. Bijvoorbeeld dat de extra investeringskosten ten opzichte van het bouwbesluit om nieuwbouw bijna energie-neutraal (BENG) te maken momenteel gemiddeld zo’n 200 euro per m2 is. Maar ook dat dit bij een school van 1500 m2 over twintig jaar gemiddeld zo’n 140.000 euro voordeel in de exploitatie oplevert.

Het probleem is niet zozeer een gebrek aan geld, stelt Marco van Zandwijk, vanuit Ruimte-OK werkzaam voor de Green Deal Scholen. ‘Geld is er voldoende. Het ontbreekt veelal aan goede onderbouwing van plannen en organiserend vermogen om dit geld bij de plannen ingezet te krijgen. Uit praktijkvoorbeelden blijkt dat een goed renovatieplan met een bundeling van geldstromen vanuit gemeente en schoolbestuur prima te financieren is.’

Van Zandwijk ziet bij schoolbesturen veel angst om bestaande scholen te gaan verduurzamen. 'Maar zodra schoolbesturen de noodzaak ervan inzien, zijn hiervoor toch vaak eigen middelen beschikbaar.' Het sommetje is dan ook snel gemaakt, als je de investeringen wegstreept tegen de snel te verwachten besparingen. ‘Breng niet onnodig geld naar de netbeheerder of energieleverancier’, is zijn oproep. ‘Denk ook aan de te behalen voordelen in de eigen exploitatie op de korte, middellange en langere termijn.'

IKC Argonauten. Foto: Spaarnesant

Nieuwbouw en renovatie
In Haarlem gaat het de goede kant op. Jan Aalberts is directeur bedrijfsvoering van Spaarnesant, een onderwijsorganisatie met dertig locaties die gemiddeld zo’n zestig jaar oud zijn. Trots is de stichting op de nieuwbouw van de volledig energie-neutrale school Plein Oost uit 2014. Maar ook op de duurzame renovatie van een monumentaal pand uit 1934 (een voormalige tuchtschool en later praktijkschool) dat als IKC (Integraal Kind Centrum) de Argonauten geheel van het aardgas af is.

Monitoring van energieverbruik is de belangrijkste tip van Aalberts. Met slimme meters en met het optimaliseren van installaties zodat deze alleen aanslaan als het echt nodig is, wist hij binnen twee jaar 25 procent op het gasverbruik te besparen. Dat levert Spaarnesant structureel zo’n 150.000 euro per jaar op.

Daarbij is het zaak om de tijdsinstellingen van de installaties in de gaten houden, want een schoolgebouw wordt steeds vaker ook in de avond gebruikt. Een overwerkknop op de verwarming lijkt handig, maar volgens Aalberts moet je de docenten niet te veel lastig vallen met dergelijke zaken: 'Zij moeten onderwijs geven'. Hij zoekt de oplossingen liever in de techniek.

Besparen op elektriciteit is overigens lastiger, geeft hij toe. Inmiddels liggen er op zes schoolgebouwen zonnepanelen, met subsidie aangeschaft. Maar tegelijkertijd gebruikt het onderwijs steeds meer apparaten met een stekker, dus de vraag neemt toe. Spaarnesant heeft er vijf jaar over gedaan om ook 25 procent op de elektra te besparen.

Goed voorbereid
RVO en Arcadis presenteren op de kennisdag een hulpmiddel waarmee scholen een eerste indruk kunnen krijgen van de kosten en de opbrengsten van diverse duurzame investeringen. 'Schoolbesturen hebben wel andere dingen aan hun hoofd', vertelt Irma Thijssen van RVO. 'Er is veel aanbod, waardoor ze door de bomen het bos niet zien.'

Een bestuur dat er even voor gaat zitten, komt een heel eind met de beslisboom die in samenwerking met vele deskundigen is ontwikkeld. 'Als schoolbesturen hiermee alvast kijken wat ze willen en wat ze kunnen, zijn ze een volwaardige gesprekspartner voor leveranciers en financiers', aldus Eke Schins van Arcadis.
 
Eco-Schools
Bezuinigingen op de exploitatielasten en verbetering van het klimaat zijn mogelijk met technische ingrepen én met veranderingen van gedrag. Op dat laatste richt Eco-Schools zich al bijna dertig jaar. Wereldwijd zijn nu 52.000 scholen in 69 landen aangesloten. Coördinator Nederland Hak van Nispen legt uit hoe je met student-led change verandering van binnenuit kunt realiseren. 'Het gaat erom dat leerlingen zélf verandering brengen en daar trots op zijn.' Een deelnemer aan Eco-Schools doorloopt een programma van zeven stappen, gedurende een periode van twee jaar. Een Eco-team van leerlingen, conciërge, docenten en directie kiest per schooljaar wat ze aanpakken.
 
Foto: Eco-Schools

Eco-Schools definieert duurzaamheid breed. Er zijn tien thema’s waar een school mee aan de slag kan. Denk aan afvalscheiding, energiebesparing, maar ook water en voedsel. Om daadwerkelijk verandering te bewerkstelligen moet je een mix van instrumenten inzetten, vindt Van Nispen. 'We kunnen de mooiste technieken ontwerpen, maar als die niet of verkeerd worden gebruikt, dan levert het niks op. Het gaat om draagvlak in de samenleving en afscheid nemen van oud gedrag. Daarvoor is een los project niet genoeg. Verandering en kanteling is een meerjarig proces. Je zult verschillende dingen moeten doen die op een gegeven moment geborgd worden in het systeem van een school.' 

Investeren is eng
Ook Van Nispen constateert terughoudendheid bij schoolbesturen om in duurzaamheid te investeren. 'Veel scholen vinden dat eng, helemaal als ze moeten lenen. En juist dan kan student-led change verandering brengen. Leerlingen kunnen echt het verschil maken.' Als voorbeeld noemt hij het Wellantcollege in Aalsmeer waar leerlingen zich hard maakten voor gescheiden afvalinzameling. Het schoolbestuur sputterde eerst tegen, want het is duurder. Maar de leerlingen hielden voet bij stuk en uiteindelijk is het bij de hele Wellant-groep met 27 scholen ingevoerd. Van het een komt het ander, is de stelling van Eco-Schools. Klein beginnen en zo het draagvalk steeds meer opbouwen.

Toch ligt er volgens Van Nispen een investeringsvraagstuk vanwege de relatief kleine bedragen die nodig zijn. 'Banken, verzekeraars en pensioenfondsen willen best 10 of 100 miljoen uitlenen. En als er een bepaalde zekerheid tegenover staat, geven ze ook nog een lage rente. Om deze grote financiers te betrekken moeten we samenwerken. En daarbij hoort ook dat schoolbesturen de durf hebben om te lenen zodat hun scholen gezonder worden.'

Schaalgrootte
Enige schaalgrootte is aan te bevelen bij verduurzaming van scholen, werd ook op de kennisdag regelmatig herhaald. Door samen te werken kun je niet alleen kennis delen, maar ook financiering krijgen van fondsen die een minimumbedrag vragen. Daarnaast is al veel winst te behalen als scholen de afspraken met energieleveranciers bundelen. Er is vaak veel versnippering door losse contracten voor onderhoud aan diverse installaties. ‘Het ontbreekt vaak aan de juiste expertise om aangeboden contracten te kunnen beoordelen’, aldus Marco van Zandwijk van Ruimte-OK. ‘Kunnen putten uit ervaringen van collega-bestuurders helpt daar enorm bij.'

De sleutel ligt bij gemeenten, die trekker kunnen zijn voor bindeling van ambities. 'Er zijn al samenwerkingen opgestart', weet Van Nispen. 'En daarbij gaat het niet alleen om de zachte kant van educatie en gedrag, maar ook de harde kant van stenen en euro’s. Er is heel veel mogelijk, maar je hebt wel even de steun- en trekkracht nodig van de gemeente of een schoolbestuur. Die duw hebben we met elkaar nodig. Zodat scholen landelijke voorbeelden worden van de verduurzaming van de samenleving.'

Hij noemt als voorbeeld Zeist en Hilversum, waar scholen, gemeenten, bedrijven en maatschappelijke organisaties samen optrekken om de schoolgebouwen te (helpen) verduurzamen. Op het gebied van educatie en gedrag maken ze daarvoor gebruik van Eco-Schools. Voor gebouw en beheer doen ze mee met het programma Waardevolle School, een initiatief van de Dutch Green Building Council waarbij ook Ruimte-OK en Arcadis betrokken zijn. En daarmee is dit een mooi voorbeeld van de broodnodige samenwerking voor gezonde scholen met gezonde financiering.

Foto bovenin artikel: praktijklessen op het dak van Daltonschool Neptunus in Amsterdam. Foto: Eco-Schools.