Cultuur en WMO kunnen elkaar enorm versterken

Als gemeenten geld in cultuur voor ouderen steken is dat een effectieve besteding. Want een relatief kleine investering in cultuur kan artistieke projecten en producten opleveren, die tegelijkertijd het niveau van zingeving van ouderen vergroten. Met als gevolg dat er wat minder zorg nodig is vanuit de WMO.

 

Dat heeft burgemeester Wim Hillenaar ervaren in de twee jaar waarin hij deel uitmaakt van de jury van de BNG Bank Lang Leve Kunstprijs. “Bij mij is het kwartje echt gevallen, dat je tussen cultuur en WMO ook in financiële zin een brug kunt slaan.”

De BNG Bank Lang Leve Kunstprijs is één van de prijzen die jaarlijks door het BNG Cultuurfonds wordt uitgereikt. De prijs is onderdeel van het subsidieprogramma Age Friendly Cultural Cities van het Fonds voor Cultuurparticipatie. Gemeenten en culturele instellingen die aan dit programma meedoen, doorlopen een tweejarig traject waarin de focus ligt op samenwerking tussen kunst, cultuur, zorg & welzijn en ondernemerschap.

 

Aan het eind van het traject wordt aan de gemeente die er het beste in is geslaagd om ouderen- en cultuurparticipatie op de kaart te zetten de BNG Lang Leve Kunstprijs uitgereikt. Wim Hillenaar, burgemeester van Cuijk, zit als bestuurslid van het BNG Cultuurfonds in de jury. De andere juryleden zijn filmmaker en schrijver Neske Beks, Annerieke Vonk, directeur van Vier het Leven en Frans Meerhof, voormalig beleidsadviseur van de gemeente Emmen (de winnaar van 2018). Hedy d’Ancona, ambassadeur van Lang leve Kunst, is juryvoorzitter.

 

 

Tour langs genomineerde gemeenten

Jaarlijks worden vijf gemeenten, die het programma Age Friendly Cultural Cities hebben doorlopen, genomineerd voor de BNG Lang Leve Kunstprijs. Dit jaar zijn dat Amersfoort, Alkmaar, Helmond, Haarlem, ’s-Hertogenbosch en Middelburg en omstreken. De jury krijgt van de genomineerden alle relevante documentatie toegezonden. Daar staat in welke plannen er zijn gerealiseerd, wie erbij betrokken zijn, hoeveel mensen er zijn bereikt, etc.

 

“Wij komen als jury een keer bij elkaar, we lezen die documentatie, bespreken dat en maken een voorlopige beoordeling. Daarna gaan we samen naar een afsluitende manifestatie in alle vijf genomineerde gemeenten. Hoewel die bezoeken tamelijk tijdrovend zijn vind ik dat erg leuk en belangrijk, dus daar maak ik graag tijd voor vrij. Want in de toegezonden documentatie is alle achtergrondinformatie wel te vinden, maar je wilt als jury graag met eigen ogen zien wat het resultaat is. Zodat je een beetje gevoel krijgt bij wat er is gedaan.”

De slotmanifestaties zijn heel divers. In sommige gemeenten maakte zo’n evenement al deel uit van het programma, maar in andere gemeenten wordt zo’n manifestatie speciaal georganiseerd voor de jury. De resultaten van de projecten worden gepresenteerd aan de hand van demonstraties en exposities. Daarnaast zijn er gesprekken met de organisatoren. Er is ook ruimte om met de deelnemers te praten over wat de activiteiten voor hen betekenen.

 

Sommige van die gesprekken blijven hangen. “Wij staan niet altijd voldoende stil bij de impact die een culturele activiteit kan hebben voor ouderen. We hebben een keer een mevrouw ontmoet, die daar een prachtig gedicht over had geschreven. Daarin vertelt ze heel losjes en mooi wat ze heeft beleefd, wat dat met haar gedaan heeft en hoe haar dagelijks leven daardoor is veranderd. Dan zie je dat het niet alleen om die culturele ervaringen gaat, maar veel meer over het weer maatschappelijk geactiveerd worden.”

Samen met ouderen kunst maken

Cultuur in zijn klassieke vorm heeft een wat elitair imago, en staat op enige afstand van de gewone man. Een kunstenaar creëert iets, en van het eindresultaat mogen wij als publiek genieten. Maar kunstenaars zijn ook ontwerpers van processen. Door ouderen samen met een kunstenaar zo’n proces te laten doorlopen ontstaan hele mooie dingen, die veel indruk maken.

 

Eén van de genomineerde gemeenten had een project georganiseerd, waarbij een choreograaf één voor één met oudere mensen in gesprek ging. Deze kunstenaar nam echt de tijd voor die mensen. Hij bleef er soms zelfs een etmaal slapen. Alle levensverhalen van die mensen zijn vervolgens door hem vertaald in een dans, die door de ouderen zelf werd opgevoerd. “Als je zo’n dans opgevoerd ziet worden zonder het achterliggende verhaal te kennen, zegt dat niet misschien zoveel, maar door de blijdschap in de ogen van die mensen gaat er toch iets vrolijks van uit. Dat begrijp je pas echt als je het verhaal kent en weet hoe die dans is ontstaan.”

 

Dat het creatieve proces bij kunst en cultuur wordt ingezet om het welzijn van de ouderen te vergroten was een bijzondere ervaring. “Voor mij was dat dansproject echt een eyeopener. Vooral het feit dat je kunst bij mensen kunt brengen die daar niet vanzelf iets mee hebben. En dat was niet eens het doel. Het doel was om die mensen zich weer belangrijk te laten voelen door ze aandacht te geven en ze deel te laten nemen. Ergens weten we wel dat cultuur en kunst dat teweeg kunnen brengen, maar om dat echt te ervaren was heel bijzonder.”

Breed aanbod aan activiteiten

De scheidslijn tussen het aanbod van kunst- en cultuurprojecten en de traditionele dagbesteding is soms maar heel dun. Eén van de initiatieven bestaat uit een busdienst om oudere mensen die ver van een schouwburg wonen daar naartoe te brengen en te halen, zodat ze met kunst en cultuur in aanraking kunnen komen.

 

“Vanuit vrijwilligersinzet is zo’n activiteit zeer te prijzen. Het is misschien wel een activiteit in de oude stijl, maar het geeft ook aan hoe breed het palet aan mogelijkheden is om ouderen met kunst en cultuur in aanraking te brengen. Je kunt dus bestaande kunst dichterbij brengen, maar je kunt ook samen met ouderen nieuwe dingen creëren. En wij zien als jury natuurlijk het liefst dat gemeenten al die aspecten aan de orde laten komen.”

Niet voor elke uiting van kunst en cultuur is het noodzakelijk om professionele kunstenaars in te huren. Soms is het voldoende als ouderen hulp aangeboden krijgen van mensen met ervaring op een bepaald vakgebied. “We zijn regelmatig projecten tegengekomen waarbij ouderen hulp krijgen om hun levensverhaal op te tekenen. Soms door de verhalen op te schrijven, soms door ze te filmen. Bij de ene gemeente is het resultaat bijna professioneel en bij de andere gaat het vooral om het proces om die oudere te activeren. Het leuke is, dat veel ouderen die aan dit soort projecten hebben deelgenomen zo enthousiast worden, dat ze zichzelf laten scholen in het doen van interviews, filmen of schrijven. En die gaan weer bij andere ouderen langs, dus die zijn van deelnemer zelf vrijwilliger geworden.”

Op zoek naar deelnemers en vrijwilligers

Age Friendly Cultural Cities richt zich in principe op alle senioren, maar voor de kwetsbare ouderen is extra aandacht. Voor gemeenten is het vaak erg ingewikkeld om deze groep ouderen te bereiken. Een mogelijkheid om dat te doen is de vrijwilligers uit het netwerk van welzijns- en zorgverleners in te schakelen. Deze vrijwilligers halen zelf veel voldoening uit het verlenen van zorg, maar kunnen ook helpen die ouderen te activeren. Dat kan door de vrijwilligers te laten inzien dat de ouderen die zij verzorgen zelf nog wel wat kunnen en ook nog wat te bieden hebben.

 

Bij de projecten die ze bezoeken komt de jury prachtige voorbeelden tegen van methoden om ouderen bij culturele activiteiten te betrekken. “Ouderen zijn soms lastig in beweging te krijgen. Een mooie manier om dat toch voor elkaar te krijgen is via de kleinkinderen. We hebben gezien dat culturele initiatieven worden gestart via de scholen. De opa’s en oma’s die normaal gesproken niet mee zouden doen, willen dat vaak wel doen voor hun kleinkinderen. Daarmee heb je de eerste stap al gezet, want die ouderen worden dan actief in een ander netwerk en lopen veel minder kans om te vereenzamen.”

Het is niet alleen de kunst om deelnemers te vinden, maar ook oudere vrijwilligers zijn moeilijk te vinden. Zij zijn onmisbaar bij projecten om ouderen te betrekken bij kunst en cultuur. “Er zijn behoorlijk veel mensen die net met pensioen zijn en toch al naar het theater gaan. Dat zijn potentiële vrijwilligers, die weten hoe mooi het is om cultuur te ervaren. Misschien hebben die mensen niet direct zin om andere ouderen te begeleiden, maar wel om hun liefde en enthousiasme voor de cultuur te delen. De stap om vrijwilliger te worden is dan nog maar heel klein.”

Beoordelingscriteria

Het is voor de jury best lastig om uit de uiteenlopende projecten de winnaar van de BNG Lang Leve Kunstprijs te selecteren. “We kijken naar wat we zien, maar houden ook rekening met de achterliggende organisatie. Desondanks is het best moeilijk, want we komen van iedere bijeenkomst bij een genomineerde gemeente enthousiast terug.”

 

Bij de beoordeling worden zes criteria gehanteerd. Ten eerste wordt er gekeken naar de samenwerking tussen de sectoren zorg, welzijn en cultuur in de gemeente. Een tweede criterium is de manier waarop het programma binnen de gemeente zichtbaar is gemaakt, ofwel hoe er over is gecommuniceerd. Uiteraard spelen ook de mate van artisticiteit en de vernieuwing van het kunstaanbod een rol bij de beoordeling.

Er wordt veel waarde gehecht aan de toekomstbestendigheid van de projecten. Daarom spelen de effectiviteit van het aanbod, de wijze waarop de programma’s worden gefinancierd en de inbedding in het gemeentelijk beleid een rol. “Zelf kijk ik als jurylid vanuit mijn functie als afgevaardigde van het BNG Cultuurfonds wat meer naar die bestuurlijke rol als het gaat over de continuering. Want een project starten is altijd leuk, maar hoe ga je het volhouden zonder afhankelijk te zijn van één geldstroom. Ik kijk dus naar de duurzaamheid van de projecten.”

Effect van de BNG Lang Leve Kunstprijs

De BNG Lang Leve Kunstprijs bestaat uit een bedrag van € 20.000. Gerelateerd aan het geld dat nodig is voor cultuur en in het sociaal domein is dat een druppel op een gloeiende plaat. Voor Wim Hillenaar heeft deze prijs daarom vooral waarde in publicitaire zin. “Die prijs kan wethouders en ambtenaren attenderen op de perspectieven die het resultaat zijn van een koppeling van ouderen en cultuur. Zij kunnen daaruit inspiratie opdoen. Dus ik denk zeker dat die prijs gemeenten een duwtje in de goede richting kan geven.”

 

Het aantal gemeenten in Nederland (23) dat actief bezig is met de participatie van ouderen in kunst en cultuur is niet zo heel groot. In de meeste gemeenten wordt ingezet op andere vormen van activering met de klassieke activiteiten als rondjes wandelen, dagbesteding, knutselen, etc. “De verbinding met cultuur ligt nog niet voor iedereen voor de hand, maar hij biedt wel hele mooie kansen. Daarom zijn we in mijn eigen gemeente nu ook gestart met voorbereidingen om de koppeling van ouderen en cultuur te stimuleren. Maar het is een traject waar je wat tijd voor moet nemen.”

Inclusieve samenleving

Het initiatief daarvoor kan door de gemeente worden genomen vanuit het cultuurbeleid en vanuit het WMO-beleid. Door de koppeling in het beleid op te nemen worden deurtjes geopend en komt er budget beschikbaar. Daarbij zou het beeld kunnen ontstaan dat de culturele tekorten betaald gaan worden vanuit de WMO. Om dat te voorkomen moeten mensen in een vroeg stadium worden meegenomen in het idee dat cultuur verrijkend kan zijn voor het doel wat je met de WMO wilt vervullen. Dat vraagt om een wethouder die er in gelooft en een ambtelijke organisatie die inziet dat dit een voorbeeld is van de inclusieve samenleving.

 

 

“Binnen de ambtelijke organisatie moet men beseffen dat er geen werk bij komt, maar dat er gebruik wordt gemaakt van elkaars netwerken. Het moet duidelijk worden dat de oudere die voor het ene beleidsveld tot de doelgroep behoort voor het andere beleidsveld een potentiële vrijwilliger is. Dus eigenlijk gaat het om het in gang brengen van een natuurlijke wisselwerking.”

Deuren openzetten

Wim Hillenaar is ervan overtuigd dat het laten participeren van ouderen één van de methoden is om het probleem van vereenzaming tegen te gaan. Hij roept culturele instellingen en theaters op om de deuren open te zetten om iets actiefs te gaan doen met ouderen.

 

Ook de zorginstellingen kunnen zelf het initiatief nemen om een kunstenaar in huis te halen. Dat hoeft niet eens heel moeilijk of duur te zijn. “Wij zijn als jury een voorbeeld tegengekomen van een zorginstelling, die voor de bewegingstherapie een choreograaf in dienst heeft. Dat levert niet alleen in het bewegen, maar ook qua zingeving zoveel meerwaarde op, dat dit financieel goed te verantwoorden is. Maar dat moeten we als maatschappij wel gaan begrijpen.”