Duurzaamheidsinspiratie verkiezingen gemeenteraad 2018

Governance monitor duurzame gemeenten gepubliceerd. De monitor meet de bestuurlijke aspiraties en prestaties van gemeenten die vaak een ander beeld opleveren dan de feitelijke gemeentelijke duurzaamheid.

Voordeel van deze monitor is dat alle gemeenten mee zijn genomen en op uniforme wijze in kaart zijn gebracht. Hoewel grote gemeenten gemiddeld beter op bestuurskracht scoren, presteren ook diverse kleinere gemeenten hoog. De monitor biedt een groot aantal praktische voorbeelden waar gemeenten elkaar mee kunnen inspireren om tot veelbelovende beleids- en investeringsinitiatieven te komen in de volgende collegeperiode.

Onderdeel van bedrijfsvoering
Binnen de gemeentelijke politiek zijn de voorbereidingen voor de komende verkiezingen van 2018 in volle gang. Duurzaamheid is daarbij steeds vaker een vast onderdeel op de agenda. Partijen beraden zich op hun speerpunten en bestuderen rapporten die het presteren van de eigen gemeente vergelijken met die van andere gemeenten met soortgelijke uitdagingen.

Niet alleen nationaal, ook internationaal wordt een jaarlijkse rapportage over de vorderingen richting een meer duurzame samenleving vorm gegeven. Op 24 mei 2017 stuurde de minister van Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, mede namens een reeks andere bewindslieden, een brief aan de Tweede Kamer met de Eerste Nederlandse rapportage over de VN Duurzame Ontwikkelingsdoelen (UN Sustainable Development Goals). De komende 13 jaar zullen de Duurzame Ontwikkelingsdoelen internationaal op de agenda blijven staan van onder meer de EU, de VN en de Internationale Financiële Instellingen. Ook in andere fora, van het World Economic Forum tot de G20 zullen de doelen centraal staan.

Nationale prestaties
De brief en het rapport geven een overzicht van de nationale prestaties onder meer op basis van gegevens verzameld door het CBS. Voor de lokale overheden wordt in deze rapportage verwezen naar de Nationale monitor duurzame gemeenten van Telos. Op deze monitor wordt sinds 2014 jaarlijks het raamwerk voor de groene BNG Bank obligaties voor leningen aan gemeenten gebaseerd.

De rapportage aan de Tweede Kamer vermeldt ook de begin 2017 uitgegeven Governance monitor voor duurzame gemeenten die door Telos en VNG International is opgesteld. Deze monitor is gemaakt in opdracht van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu waarbij de Nationale monitor duurzame gemeenten van Telos en de Lokale Duurzaamheidsmeter op elkaar zijn afgestemd.

De eerste Lokale DuurzaamheidsmeterSamenwerking van NCDO (Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling) en het COS (Commissie Ontwikkeling Samenwerking) die provinciaal is georganiseerd.dateert al van 1999 en berustte op het vrijwillig invullen van een uitgebreide vragenlijst door gemeenten. Het instrument is veel door gemeenten gebruikt maar kon nog verbeterd worden omdat slechts een derde van de gemeenten er aan deelnam en het invullen niet door externen werd getoetst.

Met de nieuwe Governance monitor zijn deze bezwaren ondervangen omdat alle gemeenten erin zijn opgenomen en de gegevens door een onafhankelijk onderzoeksteam systematisch zijn verzameld en beoordeeld. Door deze monitor kunnen gemeenten inzicht krijgen in de ambities en beleidsprestaties van andere gemeenten met vergelijkbare duurzaamheidsopgaven. De Governance monitor is daarmee een belangrijke informatie- en inspiratiebron voor investeringen en beleidsacties voor gemeentebesturen, raadsleden en politieke fracties op weg naar de verkiezingen van 2018. 

Mogelijkheden en beperkingen lijstjes
De duurzaamheidsperformance zoals gemeten in de Nationale monitor is niet één-op-één gekoppeld met de score van de bestuurskracht van een gemeente. Een gemeente met een oud industrieel verleden zal op duurzaamheid niet snel vergelijkbaar scoren als een vanouds welvarende gemeente in het groen, al doet de eerste gemeente misschien veel meer aan duurzaamheid. Om de prestaties van een gemeente en de mogelijkheden tot verbetering op evenwichtige wijze te beoordelen, is het ook van belang om het historische verleden, de geografische ligging, de samenstelling van de bevolking, de grootte en dergelijke in kaart te brengen.

Een selectie van best scorende gemeenten in de Nationale monitor geeft beleggers de garantie dat hun middelen terechtkomen bij gemeenten met een goed duurzaamheidsresultaat. Maar dat zijn niet noodzakelijkerwijs de gemeenten die dergelijke middelen het hardste nodig hebben of die de meest innovatieve aanpak ontwikkelen.

Daarvoor biedt de Governance monitor meer inzicht. Deze beoogt niet te blijven steken in een lijstje met hoog en laag scorende gemeenten - al trekt zo’n lijst als eerste de aandacht van politici en beleggers. De uitkomsten van de Governance monitor geven ook aan welke innovatieve benaderingen door gemeenten zijn ontwikkeld en wat vergelijkbare gemeenten van elkaar kunnen leren. Want al verschillen gemeenten soms sterk in hun duurzaamheidsopgaven, er zijn ook veel overeenkomstige opgaven bij bijvoorbeeld de energietransitie, de overgang naar een circulaire economie, het duurzamer maken van het verkeer, het inrichten van duurzame bedrijfsterreinen en het gedecentraliseerde sociale beleid. Investeren in de meest doeltreffende projecten is in het belang van zowel overheden als beleggers.

Lastige opgave
Bestuurskracht is in deze monitor ontleed in:

1. de duurzaamheid van de gemeente als bedrijfsmatige organisatie, en
2. het ambitie- en prestatieniveau van het gemeentelijk beleid.

Bij dit tweede punt gaat het erom wat een gemeente - samen met anderen - zelf kan organiseren om bij te dragen aan duurzame ontwikkeling. Bestuurskracht wordt op basis van deze uitgangspunten in kaart gebracht aan de hand van vijf thema’s die met behulp van in totaal 22 criteria worden gemeten, zoals hieronder weergegeven.

De metingen van de criteria zijn gebaseerd op citaten uit publiekelijk beschikbare beleidsdocumenten. Er is een uniek digitaal databestand verzameld waarin bijna 4000 beleidsdocumenten en andere bronnen zijn opgenomen en daaruit afgeleide citaten die de situatie van alle gemeenten in ons land weergeven. Voor het uniform waarderen van de citaten is gebruik gemaakt van een speciaal hiervoor ontwikkelde 5-punts houdingenschaal, zie hieronder.

De vijf houdingen helpen om het gevaar van een enorme lijst met vragen te omzeilen en bevorderen een duidelijk handelingsperspectief. Voor elk van de 22 criteria zijn de vijf houdingen in een matrix concreet omschreven. Governance wordt op deze manier uitgedrukt in een score variërend tussen 1 tot 5. De gemeente kan zo bij een criterium zien welke acties kunnen worden ondernomen bij hogere houdingniveaus dan op dit moment aanwezig zijn. Hieronder een uitgewerkt voorbeeld voor het criterium 'Maatschappelijk verantwoord inkopen'.

Forse verschillen in governance
De verschillen tussen de governance scores van Nederlandse gemeenten zijn relatief groot, zie hieronder in figuur 1.

Figuur 1. Totaal scores voor governance van duurzaamheid van Nederlandse gemeenten

Hoge scores worden vooral waargenomen in de middenstrook van het land. Daarnaast is een patroon zichtbaar van doorgaans lagere scores langs de grenzen. Tussen de hoogst scorende gemeenten zitten zowel grote gemeenten, waaronder Amsterdam, Breda en Enschede, als kleinere gemeenten: Boxtel, Hellendoorn en Lelystad. Bij de laagst scorende gemeenten hebben de kleinste gemeenten de overhand.

Het effect van gemeentegrootte lijkt niet direct samen te hangen met de financiële positie van gemeenten. De politieke kleur van de gemeenteraad heeft wel een beperkt effect op de governance score. Na correctie van het grootte-effect, scoren gemeenten met een hoge governance performance beter op natuur, arbeid, kennis, gezondheid, woonomgeving en onderwijs. Verder is de governance performance beter bij gemeenten die de monitoring aan de begrotingscyclus koppelen.

Maatwerk
Met de nieuwe monitor voor het meten van de bestuurskracht voor duurzame ontwikkeling wordt een flinke stap verder gegaan dan het maken van ranglijstjes. Centraal staat het bieden van een handelingsperspectief voor verbeterstappen, passend bij een eigen ontwikkelpad. Het rapport bevat een overzicht van honderd innovatieve oplossingen die bij de gemeenten zijn aangetroffen.

Gemeenten kunnen hun positie in de monitor aantreffen en een op maat gemaakte meer gedetailleerde analyse laten maken waarbij hun uitkomsten worden vergeleken  met die van door hen zelf aan te wijzen benchmarkgemeenten en suggesties krijgen tot verdere verbetering van hun duurzaamheidssituatie.  

Over de auteur
Prof. dr. ir. Bastiaan Zoeteman is bijzonder hoogleraar Duurzaamheidsbeleid in internationaal perspectief aan de Universiteit van Tilburg en werkzaam bij Telos, centrum voor duurzame ontwikkeling van de Universiteit van Tilburg.